حدیث 18- اندوه و بيمارى‏ (درمان اسلامی مجرب برای غم و اندوه)

منبع حدیث: (الأمالي للطوسي، ص 512، ح 1119 ، تحف العقول، ص 58، تنبيه الخواطر، ج 2، ص 176، بحار الأنوار، ج 72، ص 326، ح 4؛ تاريخ دمشق، ج 47، ص 440 ، الأحكام النبويّة في الصناعة الطبّية، ج 1، ص 179 ، كنز العمّال، ج 3، ص 442، ح 7356.)

یکی از دعاهایی که خواندن آن به هنگام بیماری و روی آوردن اندوه و بلا بسیار سفارش شده است. پانزدهمین دعای امام سجاد علیه السلام در صحیفه سجادیه می باشد، و آن دعا این است : «بارخدايا، تو را سپاس بر نعمت تندرستى بدن كه همواره و پيوسته از آن برخوردار بودم، و سپاس تو را بر آن بيمارى كه در جسمم پديد آورده‏اى، اى خداى من نمى‏دانم كه كدام يك از اين دو حال براى شكر به درگاهت سزاوارتر است. و كدام يك از اين دو وقت حمد تو را شايسته ‏تر؟ آيا زمان سلامت كه روزي‌هاى پاكيزه‏ات را بر من گوارا ساخته‏اى، و به سبب آن براى به دست آوردن رضايت و نعمت‌هايت به من نشاط بخشيده‏اى، و به سبب آن تندرستى به من نيرو داده تا به طاعتت توفيق يابم.

يا به هنگام بيمارى كه مرا به آن پاك مى‏سازى، و نعمت‏هائى كه به من تحفه داده‏اى، تا گناهانى را كه از آن گرانبار شده‏ام تخفيف دهى، و مرا از سيّئاتى كه در آن فرو رفته‏ام پاك نمايى. و آگاهيم دهى كه پليدى گناه را به توبه از دل بشويم، و با يادآورى نعمت قديم، گناه بزرگم را از پرونده‏ام محو نمايم، و در خلال اين بيمارى از جمله تحفه‏ها كه به من عنايت مى‏كنى اين است كه فرشتگان به حساب من اعمال پاكيزه‏اى نوشته‏اند كه فكر آن به خاطرى نگذشته، و بر زبانى نرفته، و هيچ يك از اعضاء در انجامش رنجى نبرده، بلكه اين همه از باب تفضل و احسان تو بر من نوشته شده. بارخدايا بر محمد و آلش درود فرست، و آنچه را برايم پسنديده‏اى درنظرم محبوب ساز، وتحمل آنچه را برمن وارد نموده‏اى‏آسان ساز.

و مرا از آلودگى اعمال گذشته پاك كن، و شرّ اعمال گذشته‏ام را از من بزداى، و از لذّت عافيت كاميابم فرما، و گوارايى تندرستى را به من بچشان، و لطفى كن كه از بستر اين مرض به سوى عفو و بخشايش تو راه خلاص يابم. و از اين زمين گيرى به گذشت تو انتقال يافته، و از اين اندوه و گرفتارى به راحت تو خلاص يابم، و از اين دشوارى به فرج و گشايش تو سلامت يابم، كه همانا تو بى‏ استحقاق ما احسان روا مى‏ دارى، و نعمت بى‏ دريغ نثار مى‏ كنى، و بخشنده‏ اى كريمى كه عطايت را پايانى نيست، و داراى جلال و اكرامى.». (صحیفه سجادیه، دعای 15).

غم و اندوه همواره قرین وهمراه آدمی بوده و اگر به درستی هدایت و کنترل نشود انسان را فرتوت و فرسوده میکند پیش از آن که طبیعت او را پیر کند. برای خلاصی از غم و اندوه هیچ راه و چاره ای نیست چرا که او تافته جدا بافته ای از آدمی نیست اما می شود تا حد زیادی آنرا کنترل کرد و کاهش داد.

عوامل کاهش اندوه

عواملی زیادی هستندکه میتوانند در کم کردن غم و اندوه به ما کمک کنند که برخی از آنها عبارتند از:

1. بینش و تربیت اسلامی :

بیشتر غم ها زاییده نوع بینش، تربیت و ظرفیت ماست یکی از اساسی ترین ره آوردهای اسلام در زدودن غم ها این است که بینش ها را دگرگون می سازد. بینش اسلام، غم زداست و شادی آفرین آموزه های دینی بینش انسان را چنان دگرگون می سازدکه دنیا را ناپایدار و کوچک بداند و برای از دست رفته ها اندوهناک نشود و بفهمد اندوه برای از دست رفته ها نه تنها سودی ندارد بلکه حال و آینده را نیز نابود می سازد. حضرت علی علیه السلام فرمود: «اندوه برگذشته را آویزه دل خویش مساز که غم بر آنچه رفته است تو را از توجّه به آنچه می آید باز دارد. ». (غرر الحكم، ج 6، ص 345 و ج 3، ص 176.).

2. ریشه یابی و درمان :

ابتدا باید عوامل و موجبات «غم و اندوه» را بررسی نموده و در مرحله بعد، درمان نمود زیرا مشکلی که خوب تشریح و بررسی شود، به راحتی قابل حلّ است. به عبارت روشن تر درباره رفع غم، کارهای زیر را باید انجام شود:

• تجزیه و تحلیل علل و موجبات یک عارضه.

• کارهایی را می توان برای رفع آنها انجام داد.

• تصمیم نهایی برای انجام نزدیکترین و ساده ترین راه حل هایی که امکان پذیر است.

• شروع به فعالیت و عمل برای بر طرف ساختن آن. و در صورت نیافتن هیچ راه حل ظاهری، نباید خود را دستخوش غم و اندوه قرار داد و از راه حل، مأیوس شد، زیرا یأس، نتیجه بی اعتمادی به رحمت خداوند است و نباید در هیچ حال از رحمت خداوند مأیوس شد. قرآن در این زمینه می فرماید: «واز رحمت بی منتهای خداوند نومید مباشید که جز کافران هیچ کس از رحمت خداوند نومید نیست.». (يوسف،87.)

علل و عوامل مختلفی برای از بین بردن اندوه در منابع مختلف ذکر شده که برخی از آنها که در رفع هم وغم و درمان اندوه بسیار موثرند عبارتند از:

3. تقویت ایمان :

با دقّت در زمینه ها و عوامل غم و اندوه، می توان چنین نتیجه گیری کرد که بسیاری از زمینه ها و عوامل غم، ریشه در ضعف ایمان دارد و اگر ایمان به خدا و امداد و رحمت او در وجود انسان تقویت شود، بسیاری از غم ها و غصه ها از بین می رود. قرآن کریم می فرماید: «آنانکه ایمان به خداوند آورده و ایمان خود را به ظلم و ستم نیالودند، ایمان آنها راست و هم آنها به حقیقت (و به سر منزل سعادت) هدایت یافته اند.». (انعام/ 87) ایمان به خدا انسان را از دلبستگی به دنیا می رهاند و این باور را برای او ایجاد می کند که دنیا مقصد نیست و با این بینش، دنیا در نگاه مؤمن، رنگ می بازد و با دست نیافتن به مظاهر دنیا همچون مال، مقام و رفاه، غمگین نمی شود؛ چرا که اعتماد به رحمت بی پایان الهی دارد…

4. نماز خواندن:

نماز و عبادت یکی از عوامل غم زدائی است «مسمع» می گوید امام صادق علیه السلام به من فرمود: «ای مسمع! وقتی یکی از شما دچار غم و اندوه دنیا شد، چه مانعی دارد که وضو بگیرد و به جایگاه عبادت خود برود و دو رکعت نماز بگذارد و دعا کند که خداوند اندوه اش را بر طرف سازد، مگر خداوند در قرآن نفرموده است:کمک بجویید به صبر «روزه» و نماز. (بقره/ 45.)

5. به قبرستان رفتن :

یکی از مسایلی که حزن و غم را از بین می برد، «رفتن به قبرستان» و نگاه عبرت آموز به انسان های خاموش و آرام است که روزی آنها هم غم و مشکلات دنیا را می خوردند. اینکه دستور داده شده است. هنگام غم و غصه به قبرستان بروید نه به باغ و بستان، برای این است که ریشه غم، حب دنیاست و در قبرستان انسان به فنای دنیا اذعان می کند. به قبرستان گذر کردم کم و بیش بدیدم قبر دولتمند و درویش نه درویش بی کفن در خاک خفته نه دولتمند برده یک کفن بیش. (باباطاهر).

6. نگاه کردن به آب و سبزه :

از دیگر عواملی که موجب زدودن غم و اندوه از دل می شود نگاه به آب و سبزه و صورت زیباست. امام رضا علیه السلام فرمود: «سه چیز دیده را روشن می سازد: نگاه کردن به سبزه، آب جاری و به صورت زیبا.» و این سخن امام (ع) را در زبان شعر نیز چنین سروده اند: (وسائل الشيعه، ج 14، ص 38؛ بحارالانوار، ج 10، ص 246.) ثلاثةٌ یذْهِبْنَ عَنْ قَلْبِ الْحَزَنْ الْماءُ وَ الْخَضْراءُ وَ الْوَجَهُ الْحَسَنِ سه چیز غم و اندوه را از دل میزداید. آب، سبزه و صورت نیکو.

7. عطر و عسل :

یکی دیگر از عوامل شادی و انبساط و زدودن غم، استفاده از عطر و عسل است. امام علی علیه السلام فرمود: «عطر، عسل، سوارکاری و نگاه به سبزه، موجب نشاط و انبساط می شود و حزن و غم را از بین می برد.». (وسایل الشیعه، ج 1، ص 442، كتاب الطهارة؛ بحارالانوار، ج 63، ص 291.).

8. شستن سر و انجام غسل :

شستن سر به هنگام اندوه، می تواند موجب رفع اندوه شود. امام صادق علیه السلام فرمود: «هر که دچار اندوهی شد و ندانست از چیست؟ سرش را بشوید و فرمود: چون به اندوه پیاپی دچار شدی بر تو باد گفتن: لا حول و لا قوة الا بالله.». (بحارالانوار، ج 73، ص 323.) همچنین در زمینه غسل حدود صد غسل مستحبی وارد شده است که همه آنها نشاط آور است و جالب اینکه یکی ازغسل ها که در دستورات دینی به آن توجه شده است، به نام غسل نشاط است.کتاب عروه بیستمین غسل مستحبی را غسل نشاط نامیده است. (عروة الوثقى، ج 1 ص 464 العشرون لتحصيل النشاة في الصلاة)

9. خود مشغولی :

ساده ترین راه برای رفع غم هایی که برایتان به وجود می آید، دست به کار شدن و خود مشغولی است؛ به وسیله ورزش، راه رفتن، قدم زدن، در فضاهای سرسبز، میهمانی رفتن و هم سخن شدن با دوستان است…

10 . عمومی بودن غم :

توجه به این نکته که زندگی همه انسان ها در تمام زمان ها توأم با غم و اندوه بوده و هست و انسانی، بی غم پیدا نمی شود، می تواند عاملی باشد برای تسکین و آرامش شخص غم زده.

11. غم ها را زمینه قرب به خدا دانستن :

بر خلاف تصور ما که غم ها و بلاها را شرّ می دانیم، در فرهنگ روایات، غم ها و بلاها زمینه های قرب و رشد هستند، لذا خداوند متعال به کفار، بلا و درد نمی دهد؛ تا در غفلت بماند چنانچه برای قارون و فرعون، و بسیاری از طاغوت ها درد و بلایی نقل نشده امّا خداوند آنهایی را که دوست دارد بلا می دهد تا صدای ناله آنان را بشنود. در حدیث قدسی آمده است: «ای محمد هر گاه بنده ای را دوست می دارم سه چیز به او می دهم، دلش را محزون می گردانم، بدنش را بیمار می کنم، و دستش را از مال دنیا کوتاه می نمایم.». (بحارالانوار، ج 69، ص 48.).

12. رفع تنگدستی :

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «هر که بخواهد دعوتش مستجاب بشود و غمش از بین برود تنگدستی را گشایش دهد.». (نهج الفصاحه، حديث 2961.)

13. درد دل کردن با برادران دینی :

یکی از عواملی که حزن و غم را از بین می برد، در میان گذاشتن عقده ها و گرفتاری ها با هسته های مشاوره و مؤمنانی که اهل درد و سوزند، تا بدین وسیله غم های خود را برطرف نمایید. امام صادق علیه السلام فرمود: «هر گاه یکی از شما دچار گرفتاری و غم و اندوهی شد باید برادر خود را آگاه سازد تا مشکلش را بر طرف نماید و به توانایی خود اکتفا نکند» (و خودش را با فشارهای روحی از بین نبرد). (وسائل الشيعه، ج 2، ص 55، و ج 12، ص 12. بحار الانوار، ج 71، ص287.).

14. توبه و استغفار:

انسان گنهکار همیشه به خاطر گناهانی که انجام داده، اندوهگین و شرمسار است. امروزه، روانشناسان به این نتیجه رسیده اند که تعداد زیادی از بیماری های روانی، متعلق به کسانی است که در جامعه، دچار لغزش و نابهنجاری ها می شوند. و این وضع ادامه دارد تا خود را به وسیله توبه و استغفار، از احساس گناه و رنج عذاب وجدان، رها سازد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «هر کسی که بسیار استغفار و طلب آمرزش کند، خداوند او را از هر اندوهی گشایشی و از هر تنگنایی راه نجاتی قرار می دهد.». (نهج الفصاحة، حديث 2941؛ بحارالانوار، ج 74، ص 174.)

15. حوقله گفتن :

«حوقله» یعنی گفتن«لا حَولَ وَلا قُوَّةَ الّابِاْللّه» می تواند نقش مؤثّری در از بین بردن غم ها و غصّه ها داشته باشد؛ زیرا خداوند متعال از تمام دردها و غصه های ما خبر دارد پس می تواند نیازهای ما را تأمین نماید.«مالک بن انس» می گوید: امام صادق علیه السلام به «سفیان ثوری» فرمود: «زمانی که چیزی تو را محزون ساخت، جمله حوقله را زیاد بگو؛ زیرا حوقله، کلید شادی است.». (بحار الانوار، ج 78، ص 201.) امام صادق علیه السلام فرمود:«هنگام روی آوردن غم و غصه ها، برتو باد به گفتن حوقله.». (بحارالانوار، ج 73، ص 232.)

16. نماز شب :

نماز شب نیز یکی دیگر عوامل رفع حزن و غم است امام صادق علیه السلام فرمود: «نماز شب غم و اندوه را از بین می برد.». (وسائل الشيعه، ج 5، ص 272؛ بحارالانوار، ج 59، ص 268.)

17. قرائت قرآن :

از آنجا که قرآن مظهر ذکر خداست، انس با قرآن، تأثیر زیادی در دفع و رفع حزن و اندوه دارد؛ چه قرائت قرآن و چه شرکت در مجالس و محافل قرآنی.

18. بزرگ نکردن غم ها و مصیبت ها :

حقیقت این است که هر کس مسائل و گرفتاری های خود را بیش از اندازه بزرگ می بیند و این کار صحیحی نیست؛ زیرا باید بدانیم که ممکن است در زندگی اتفاقات تلخی رخ دهد و بسیار ناراحت کننده باشد، امّا این به معنای پایان زندگی نیست، بلکه با واقع نگری می توان با حفظ تعادل خود، بر غم ها چیره شد و اگر انسان دربرابر مصایب و گرفتاری ها از خود ضعف و سستی نشان دهد، مصیبت بدتر از این هم خواهد شد، فرض کنید اگر چنین غمی برای دیگران پیش آمده بود، آیا آن قدرها ناراحت کننده بود که شما تصورش می کنید؟ پس با خونسردی سعی کنید معقول ترین راه را در برابر غم ها و ناملایمات به کار ببرید. امام صادق علیه السلام به هنگام مصائب و ناملایمات می فرمود: «حمد خدا را که مصیبت مرا در دینم قرار نداد.». (تحف العقول ص 285؛ بحارالانوار، ج 75، ص 268.)

19. گریستن :

«گریستن» یکی از راه های رفع حزن و فشارهای روحی است. بارها شنیده ایم افراد داغدار و گرفتاری که بعد از گریه، اظهار رضایت می کنند و می گویند: اگر گریه نمی کردم دق می کردم اما اکنون بعد از گریستن راحت شدم. روان شناسان می گویند گریستن، فشارهای ناشی از عقده های انباشته درونی انسان را کاهش می دهد و موجب تسکین آلام و رنج های درونی انسان است، در حقیقت اشک چشم سوپاپ اطمینانی است برای جسم و روح آدمی که در اوضاع بحرانی روحی، موجب تعادل انسان می گردد، مانند گریستن برای مصایب دلخراش یا حوادث ناگوار که اشک ریختن، موجب تنفس آرام انسان می شود. (ره توشه راهيان نور تابستان 79 ص 180).

20. صدقه دادن :

«صدقه» نیز می تواند در رفع حزن و غم مؤثّر باشد. امام علی علیه السلام فرمود: «رنج ها، غم ها و غصه های خود را با صدقات جبران کنید تا خداوند رنج هایتان را بر طرف نماید.». (غررالحكم، حديث 1134.)

21. توجه به ارزش پاداش صبر و تحمّل :

از مسایلی که می تواند در برابر مصایب و ناکامی ها میزان تحمل و صبر انسان را بالا ببرد، توجه به ارزش و ثواب صبر است. امام هادی علیه السلام فرمود: «مصیبت صابر یکی است و مصیبت کسی که جزع و بی تابی می کند، دو تاست.». (بحارالانوار، ج 68، ص 75.).

و شاید علت دوتا بودن مصیبت؛ یکی مصیبت وارده او و دیگری مصیبت نابود شدن اجر اوست به جهت جزع و بی تابی وی چنان که در بعضی از روایات آمده است : «مصیبت زده واقعی کسی است که از ثواب بی بهره بماند.». (امالى صدوق، ص 275).

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در نامه ای که برای تسلیت و تعزیت معاذ در مرگ فرزندش نوشت، فرمود: «فرزند موهبت الهی است که به صورت امانت در اختیار تو قرار داده شده، اگر در گرفتن این امانت صبور باشی، اجر کثیر و رحمت و هدایت الهی از آن تو خواهد بود. مبادا مصیبت خود را با بی تابی بیشتر نمایی؛ چرا که در این صورت، علاوه بر مصیبت وارده، اجر خود را نیز از دست می دهی. (منتهى الآمال، ج 2، ص 375.)

22. شستن سر با سدر:

شستن سر به ویژه با سدر نقش بسزائی در رفع حزن دارد نقل شده است روزی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم غمناک گردید، جبرئیل از جانب خدا بر او امر کرد که سر خود را با سدر بشوید. «مرحوم حاج شیخ عباس قمی» شستن سر با گل ختمی را نیز برای رفع حزن، مفید دانسته است. (نزهة النواظر، محدث قمى، بحث حزن.).

23. شستن لباس :

شستن لباس و پوشیدن لباس تمیز نقش بسزائی در رفع حزن و اندوه دارد. امام علی علیه السلام فرمود: «شستن لباس، غم و اندوه را بر طرف می سازد.». (بحار الانوار، ج 10، ص 91.) و در روایت دیگر فرمود: «لباس تمیز پوشیدن، غم و غصّه را از بین می برد.». (وسائل الشيعه، ج 3، ص 346.).

24. استفاده از خوردنی های نشاط آور:

استفاده از بعضی خوردنی ها غم زداست مثلًا انگور و بعضی از میوه ها به جهت تسکین اعصاب و ایجاد نشاط در حد خود می تواند رفع حزن نماید. امام صادق علیه السلام فرمود: «یکی از پیامبران از غم و غصه به خدا شکایت کرد، خداوند به او امر نمود که انگور بخورد.». (بحار الانوار، ج 76، ص 323.)

و در بعضی از روایات وارد شده که برای رفع غم، انگور سیاه بخورید. (بحار الانوار، ج 76، ص 84؛). در روایتی آمده است که خداوند به حضرت نوح دستور داد که انگور سیاه بخورد تا اندوهش برطرف شود. (بحارالانوار، ج 83، ص 9.)

و در برخی روایات آمده است خوردن عسل غم را می زداید. (بحارالانوار، ج 66، ص 391.). پ

يامبر خدا صلى الله عليه و آله: اندوه (و دغدغه)، نيمى از پيرى است. (مسند الشهاب، ج 1، ص 54، ح 32 عن عبد اللّه بن الزبير، الفردوس، ج 2، ص 75،)

امام على عليه السلام: اندوه، يكى از دو پيرى است. (غرر الحكم، ح 1634.) امام على عليه السلام: اندوه، تن را ذوب مى‏كند. (غررالحكم، ح 1039، عيون الحكم و المواعظ، ص 33، ح 595.)

امام على عليه السلام: اندوه، تن را نحيف مى‏كند. (غررالحكم، ح 367، عيون الحكم و المواعظ، ص 33، ح 595)

امام على عليه السلام: اندوه، بدن را فرسوده مى‏كند. (غرر الحكم، ح 609، عيون الحكم و المواعظ، ص 32، ح 563)

«برگرفته از 40حدیث طبی- نوشته مصطفی لبیکی»