علت درد پاشنه پا چیست؟
دلایل پنهانی که نباید نادیده بگیریم
پاشنه پا یکی از نقاط کلیدی در ساختار حرکتی بدن ماست که وزن زیادی را در هر قدم تحمل می‌کند. این بخش کوچک اما حیاتی از پا، در هر روز هزاران بار درگیر حرکت، فشار و ضربه می‌شود. به همین دلیل، وقتی دردی در پاشنه پا ایجاد می‌شود، ممکن است بیشتر از آنچه فکر می‌کنیم زندگی‌مان را تحت‌تأثیر قرار دهد.
درد پاشنه می‌تواند در اثر عوامل متعددی به وجود آید؛ از مشکلات ساختاری و التهابی گرفته تا آسیب‌های ناشی از فعالیت زیاد یا حتی انتخاب نادرست کفش. برخلاف تصور رایج، این درد فقط مختص ورزشکاران یا افراد مسن نیست؛ هر کسی ممکن است در مقطعی از زندگی‌اش با آن مواجه شود.
در این مقاله به بررسی دقیق دلایل احتمالی درد پاشنه پا می‌پردازیم، انواع آن را توضیح می‌دهیم، نشانه‌های هشداردهنده را معرفی می‌کنیم و راهکارهایی برای پیشگیری و درمان ارائه خواهیم داد. اگر شما یا اطرافیانتان با این درد دست‌وپنجه نرم می‌کنید یا صرفاً می‌خواهید اطلاعات بیشتری در این زمینه داشته باشید، همراه ما باشید تا به زبان ساده، اما دقیق و علمی، این موضوع را واکاوی کنیم.
التهاب پلانتار فاشیا (Plantar Fasciitis) – شایع‌ترین عامل درد پاشنه پا
یکی از متداول‌ترین دلایل درد در ناحیه پاشنه پا، التهاب پلانتار فاشیا است. این بیماری که در میان عموم مردم به «خار پاشنه» نیز شهرت دارد، به دلیل التهاب در رباط پهنی به نام پلانتار فاشیا به وجود می‌آید. این رباط از پاشنه تا پنجه پا امتداد دارد و مسئول حمایت از قوس کف پا و جذب ضربه در حین راه‌رفتن و دویدن است. وقتی این نوار بافتی تحت فشار مداوم یا کشیدگی بیش‌ازحد قرار بگیرد، ممکن است دچار پارگی‌های میکروسکوپی و در نتیجه التهاب شود.
این مشکل اغلب در افراد بین ۴۰ تا ۶۰ سال رایج‌تر است، اما می‌تواند در هر سنی رخ دهد؛ به‌ویژه در کسانی که ساعات زیادی روی پا هستند، کفش نامناسب می‌پوشند یا دچار اضافه‌وزن‌اند.
نشانه بارز التهاب پلانتار فاشیا، درد شدید در پاشنه پا به‌ویژه هنگام برداشتن اولین قدم‌ها پس از بیدار شدن از خواب یا نشستن طولانی‌مدت است. در طول روز، با گرم شدن عضلات، ممکن است شدت درد کاهش پیدا کند، اما در پایان روز دوباره بازمی‌گردد.
نکته جالب اینکه بسیاری از افراد این درد را با خار استخوانی پاشنه اشتباه می‌گیرند، در حالی که در اغلب موارد این خار فقط یک نشانه ثانویه است و خود التهاب پلانتار فاشیا علت اصلی درد به‌شمار می‌رود.
برای تشخیص دقیق، مراجعه به پزشک و گرفتن عکس رادیولوژی یا MRI لازم است. درمان‌های رایج شامل استراحت، استفاده از کفش مناسب با کفی طبی، تمرینات کششی، فیزیوتراپی و در برخی موارد تزریق داروهای ضدالتهابی یا درمان‌های پیشرفته‌تر مانند شاک‌ویو تراپی است.
در نهایت، پیشگیری از این مشکل ساده‌تر از درمان آن است؛ پرهیز از ایستادن طولانی، انتخاب کفش مناسب و انجام تمرینات کششی منظم می‌تواند نقش مهمی در سلامت پاشنه پا داشته باشد.
تاندینوپاتی آشیل – آسیب به تاندون پاشنه پا
یکی دیگر از علل شایع درد پاشنه پا، تاندینوپاتی آشیل است. این اصطلاح به التهاب یا تخریب تاندون آشیل (Achilles Tendon) اشاره دارد؛ همان تاندون نیرومندی که عضلات ساق پا را به استخوان پاشنه متصل می‌کند. این تاندون بزرگ‌ترین و یکی از پرکاربردترین تاندون‌های بدن انسان است و نقشی کلیدی در راه رفتن، دویدن، پریدن و بالا رفتن از پله‌ها دارد.
تاندینوپاتی آشیل معمولاً در دو حالت ظاهر می‌شود:
۱. تاندینیت آشیل (Achilles Tendinitis): التهاب اولیه که معمولاً ناشی از استفاده بیش از حد، افزایش ناگهانی در فعالیت بدنی یا کفش نامناسب است.
۲. تاندینوز آشیل (Achilles Tendinosis): در این حالت، بافت تاندون به مرور زمان ضعیف و تخریب می‌شود، بدون اینکه علائم واضحی از التهاب دیده شود.
درد ناشی از تاندینوپاتی معمولاً در پشت پاشنه پا و گاهی کمی بالاتر از آن احساس می‌شود. این درد در آغاز خفیف است، اما در صورت بی‌توجهی می‌تواند شدیدتر شده و حتی منجر به پارگی تاندون گردد. علائم دیگر شامل سفتی صبحگاهی در تاندون، تورم یا حساسیت به لمس، و صدای ترک‌خوردگی یا کشیدگی هنگام حرکت می‌باشد.
عواملی که احتمال بروز این آسیب را افزایش می‌دهند عبارت‌اند از:
- ورزش زیاد بدون استراحت کافی
- افزایش ناگهانی شدت تمرینات
- کفش نامناسب یا فرسوده
- صافی کف پا یا قوس بیش‌ازحد
- افزایش وزن یا چاقی
- سن بالاتر (کاهش انعطاف‌پذیری تاندون)
برای درمان این مشکل معمولاً روش‌های غیرجراحی توصیه می‌شود. استراحت، استفاده از یخ، تمرینات کششی و تقویتی تحت نظر فیزیوتراپیست، استفاده از ارتز (کفی‌های طبی)، و در برخی موارد استفاده از درمان‌هایی مثل اولتراسوند یا شاک‌ویو تراپی مؤثر هستند. تنها در موارد مزمن یا شدید ممکن است جراحی مدنظر قرار گیرد.
توجه به علائم اولیه و شروع درمان به موقع، از پیشرفت این آسیب جلوگیری کرده و از عوارض جدی‌تر مثل پارگی تاندون جلوگیری می‌کند.
بورسیت پاشنه – التهاب کیسه‌های محافظ مفصل
بورسیت پاشنه یکی دیگر از علل دردناک و نسبتاً شایع در ناحیه پاشنه پا است. این وضعیت زمانی رخ می‌دهد که یکی از بورساها – کیسه‌های کوچک پر از مایع که به عنوان بالشتک بین استخوان‌ها، تاندون‌ها و عضلات عمل می‌کنند – دچار التهاب شود. در ناحیه پاشنه، بورس‌هایی وجود دارند که از استخوان پاشنه در برابر اصطکاک و فشار محافظت می‌کنند.
دو نوع شایع بورسیت پاشنه عبارت‌اند از:
- بورسیت رتروکلکانه‌آل (Retrocalcaneal Bursitis): در این نوع، کیسه بین تاندون آشیل و استخوان پاشنه ملتهب می‌شود.
- بورسیت زیرجلدی (Subcutaneous Calcaneal Bursitis): در این حالت، بورس سطحی‌تر و نزدیک به پوست دچار التهاب می‌شود که معمولاً با فشار خارجی (مثل کفش سفت) مرتبط است.
علائم اصلی بورسیت پاشنه شامل موارد زیر هستند:
- درد در قسمت پشت یا زیر پاشنه پا، به ویژه هنگام ایستادن طولانی یا پوشیدن کفش
- تورم و قرمزی در ناحیه پشت پاشنه
- احساس گرما و سفتی در مفصل
- حساسیت به لمس و فشار، مخصوصاً هنگام راه رفتن یا بالا رفتن از پله
این مشکل اغلب در اثر عواملی مانند پوشیدن کفش نامناسب یا سفت، فعالیت بیش از حد بدنی (مثل دویدن)، ضربه یا فشار مداوم و حتی نواقص ساختاری پا مثل قوس زیاد یا صافی کف پا به‌وجود می‌آید.
درمان بورسیت پاشنه معمولاً شامل اقدامات غیرتهاجمی است:
- استراحت و کاهش فشار روی پا
- استفاده از یخ چند بار در روز برای کاهش التهاب
- پوشیدن کفش‌های مناسب با پاشنه نرم
- مصرف داروهای ضدالتهابی مانند ایبوپروفن
- فیزیوتراپی برای تقویت عضلات اطراف و کاهش فشار روی بورس‌ها
در موارد شدید یا مقاوم به درمان، ممکن است پزشک تزریق کورتیکواستروئید یا تخلیه مایع از بورس را تجویز کند. جراحی، آخرین راه‌حل و بسیار نادر است و معمولاً فقط زمانی انجام می‌شود که سایر روش‌ها بی‌اثر باشند.
درک دقیق بورسیت پاشنه و افتراق آن از سایر علل درد مثل تاندینوپاتی یا فاشئیت کف پا، به تشخیص بهتر و انتخاب درمان مناسب کمک می‌کند.
دردهای عصبی پاشنه – وقتی عصب‌ها مقصرند
در کنار مشکلات عضلانی، استخوانی یا التهابی، یکی دیگر از دلایل مهم درد پاشنه، درگیری‌های عصبی است. گاهی منشأ درد، نه در ساختارهای قابل مشاهده مانند تاندون یا استخوان، بلکه در فشردگی یا تحریک عصب‌ها در ناحیه پا یا حتی بالاتر از آن (مانند کمر یا زانو) نهفته است.
یکی از مهم‌ترین اختلالات عصبی در این زمینه، سندروم تونل تارسال (Tarsal Tunnel Syndrome) است. در این حالت، عصبی به نام عصب تیبیال خلفی (posterior tibial nerve) که از مچ پا عبور می‌کند، در تونل تارسال گیر می‌افتد و باعث علائم زیر می‌شود:
- درد یا سوزش در پاشنه و قوس کف پا
- احساس گزگز یا بی‌حسی
- درد شبانه یا در زمان استراحت
- تشدید درد هنگام ایستادن طولانی یا پیاده‌روی
همچنین، آسیب یا فشار به شاخه‌های کوچکتر عصب در اطراف پاشنه (مثل شاخه‌های سورال یا مدیال) می‌تواند باعث بروز دردهای نقطه‌ای و تیر کشنده شود.
علت‌های ایجاد فشار عصبی در ناحیه پاشنه شامل موارد زیر است:
- حرکات تکراری یا نادرست پا
- ساختمان غیرطبیعی کف پا (مانند قوس زیاد یا صافی شدید)
- کشش یا پیچ‌خوردگی ناگهانی مچ یا پا
- التهاب یا تورم ناشی از سایر آسیب‌ها که باعث محدود شدن فضا در مسیر عصب می‌شود
برای تشخیص دقیق، گاهی نیاز به تست‌هایی مثل الکترومیوگرافی (EMG) یا نوار عصب و عضله وجود دارد.
درمان دردهای عصبی پاشنه معمولاً شامل موارد زیر است:
- استراحت و اجتناب از فعالیت‌هایی که درد را بدتر می‌کنند
- استفاده از کفی‌های طبی مخصوص برای کاهش فشار بر روی عصب
- داروهای ضدالتهاب یا داروهای مخصوص دردهای عصبی (مثل گاباپنتین)
- فیزیوتراپی و تمرینات کششی مناسب
- در موارد شدید، تزریق داروهای ضدالتهاب یا جراحی کاهش فشار عصب
مهم است بدانیم که دردهای عصبی معمولاً ویژگی‌هایی مثل سوزش، بی‌حسی یا انتشار به نواحی دیگر دارند که آن‌ها را از سایر انواع درد متمایز می‌کند.
عوامل محیطی و سبک زندگی در ایجاد درد پاشنه
برخی عوامل بیرونی و رفتاری که شاید در نگاه اول بی‌ضرر به‌نظر برسند، می‌توانند زمینه‌ساز دردهای مزمن در پاشنه پا شوند. برای مثال:
- کفش نامناسب: استفاده از کفش‌هایی با کفی سفت، پاشنه بلند یا بدون پشتیبانی کافی می‌تواند فشار نامتوازن بر پاشنه وارد کند.
- ایستادن طولانی‌مدت: افرادی که ساعات زیادی از روز را ایستاده کار می‌کنند (مثل معلمان یا پرستاران) بیشتر در معرض آسیب پاشنه قرار دارند.
- وزن بدن بالا: اضافه‌وزن باعث افزایش بار روی مفاصل پایین‌تنه و به‌ویژه پاشنه پا می‌شود.
- فعالیت بیش‌ازحد یا نادرست ورزشی: ورزشکارانی که بدون گرم‌کردن، حرکات شدید یا پرش انجام می‌دهند ممکن است دچار درد پاشنه شوند.
چرا درد پاشنه را نباید نادیده گرفت؟
اگرچه ممکن است درد پاشنه در ابتدا خفیف و گذرا باشد، اما در صورت بی‌توجهی می‌تواند به عوارض جدی‌تری منجر شود:
- تغییر در الگوی راه رفتن: افراد برای اجتناب از درد، به‌طور ناخودآگاه طرز راه‌رفتن خود را تغییر می‌دهند که این موضوع می‌تواند باعث درد زانو، لگن یا حتی کمر شود.
- مزمن‌شدن آسیب‌ها: آسیب‌هایی مانند فاشییت پلانتار یا تاندینوپاتی اگر درمان نشوند، به مرور زمان مزمن شده و به سختی به درمان پاسخ می‌دهند.
- افت کیفیت زندگی: دردی که مانع راه‌رفتن، ورزش یا فعالیت‌های روزمره شود، تأثیر مستقیمی بر خلق‌وخو، تحرک و سلامت روان خواهد داشت.
پیشگیری از درد پاشنه – راهکارهای ساده و کاربردی
برای جلوگیری از درد پاشنه، لازم نیست کار سختی انجام دهیم. تغییرات کوچک و مستمر می‌توانند تأثیر زیادی داشته باشند:
- همیشه از کفش‌های مناسب با قوس کف طبی، پاشنه نرم و اندازه درست استفاده کنیم.
- هنگام ورزش، گرم‌کردن و سردکردن را فراموش نکنیم.
- اگر شغل ما ایجاب می‌کند زیاد بایستیم، از زیرپایی نرم یا کف‌پوش ضدضربه استفاده کنیم.
- وزن بدن را در حد متعادل نگه داریم تا از فشار اضافی بر پاها جلوگیری شود.
- عضلات ساق پا، کف پا و آشیل را به‌طور منظم کشش دهیم.
- هرگاه درد خفیفی احساس کردیم، همان ابتدا استراحت و اقدامات مراقبتی را شروع کنیم.
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد؟
درد پاشنه گاهی به‌راحتی با استراحت یا تعویض کفش بهبود می‌یابد. اما در برخی موارد نیاز به ارزیابی پزشکی وجود دارد:
- درد مداوم بیش از دو هفته، حتی با استراحت
- احساس بی‌حسی، گزگز یا تیر کشیدن در پاشنه
- بدتر شدن درد به‌مرور زمان
- بروز تورم، قرمزی یا گرمی در ناحیه پاشنه
- درد هنگام بیدار شدن که با راه رفتن بدتر می‌شود
در این شرایط، مراجعه به پزشک متخصص ارتوپدی یا طب فیزیکی بسیار مهم است.
خار پاشنه چیست و چطور باعث درد می‌شود؟
یکی از شایع‌ترین علل درد مزمن در ناحیه پاشنه پا، خار پاشنه (Heel Spur) است. خار پاشنه در واقع یک برآمدگی استخوانی کوچک است که در اثر رسوب کلسیم در زیر استخوان پاشنه ایجاد می‌شود. این زائده استخوانی ممکن است تا حدود یک سانتی‌متر رشد کند و با هر قدم برداشتن، به بافت‌های نرم اطراف فشار بیاورد.
خار پاشنه به‌تنهایی همیشه دردناک نیست، اما وقتی با التهاب فاشیای کف پا (plantar fasciitis) همراه شود، می‌تواند دردهای آزاردهنده و تیرکشنده‌ای به همراه داشته باشد؛ به‌ویژه هنگام برداشتن اولین قدم‌ها بعد از خواب یا استراحت طولانی.
علائم خار پاشنه:
- درد تیز و سوزشی در زیر پاشنه، به‌خصوص هنگام برخاستن از خواب
- حساسیت به لمس در ناحیه زیر پاشنه
- کاهش تدریجی درد در طول روز (در مراحل اولیه)
- در موارد مزمن، درد مداوم هنگام ایستادن یا راه رفتن
چه عواملی باعث ایجاد خار پاشنه می‌شود؟
- استفاده طولانی‌مدت از کفش‌های نامناسب
- اضافه‌وزن یا چاقی
- ایستادن زیاد در طول روز
- فعالیت‌های ورزشی با فشار زیاد به پاها، مانند دویدن روی سطوح سفت
- ضعف عضلات ساق و کف پا
درمان خار پاشنه:
درمان خار پاشنه معمولاً غیرجراحی است و شامل موارد زیر می‌شود:
- استفاده از کفی طبی با پشتیبانی مناسب از قوس کف پا
- تمرینات کششی برای عضلات ساق و فاشیای کف پا
- استفاده از کمپرس سرد برای کاهش التهاب
- داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی (مثل ایبوپروفن)
- در موارد شدید، تزریق کورتون یا فیزیوتراپی
جراحی تنها زمانی توصیه می‌شود که سایر روش‌های درمانی نتیجه نداده باشند.
برای درد پاشنه پا، بی‌تفاوت نباشید
درد پاشنه پا ممکن است در ابتدا چیزی جزئی به نظر برسد، اما اگر به آن توجه نکنیم، می‌تواند کیفیت زندگی را به‌طور جدی تحت تأثیر قرار دهد. از التهاب‌های ساده تا مشکلات ساختاری جدی‌تر مانند خار پاشنه یا التهاب تاندون آشیل، دلایل متنوعی برای این درد وجود دارد که هر کدام نیاز به رسیدگی و درمان خاص خود دارند. خوشبختانه، با شناخت درست علت و انتخاب روش درمانی مناسب، می‌توان این درد را کنترل کرد یا حتی به‌طور کامل از بین برد.
فراموش نکنیم که بدن ما پیام‌هایی برایمان دارد. اگر پاشنه پا به ما می‌گوید که چیزی درست نیست، بهتر است گوش کنیم!
پیشنهاد ما: یک گام به سوی آرامش بردارید
اگر شما یا یکی از اطرافیانتان با درد پاشنه پا دست‌وپنجه نرم می‌کنید، بهتر است همین امروز اقدام کنید. مراجعه به پزشک متخصص، تغییر سبک زندگی، انتخاب کفش مناسب و توجه به وضعیت حرکتی پاها می‌توانند تفاوت بزرگی ایجاد کنند. درد را تحمل نکنید؛ راه حل‌هایی هست که منتظر شماست تا یک‌بار دیگر با آرامش قدم بردارید.