اگر به کتاب های تاریخی و طب های سنتی مراجعه کرده باشید، می بینید که احادیث و سفارش های معصومین (ع) در مدح انجام حجامت کم نیستند، ولی انجام حجامت فقط به دوره اسلام ختم نمی شود؛ بلکه یک درمان پیچیده ای است که قدیمی ترین سند موجود گواه بر انجام حجامت در 3300 سال قبل از میلاد مسیح در مقدونیه کشف شد که بعدها به یونان رخنه کرده و در آن زمان شاخص پزشک بودن، حجامت کردن و داشتن ابزار آن بوده است. اوراق پاپیروس که از عصر باستان بدست آمده نیز نشان می دهد که حدود 2200 سال قبل از میلاد مسیح ،حجامت امری رایج بوده است.حتی بقراط که حدود 400 سال قبل از میلاد مسیح می زیسته است با روش های مختلف حجامت آشنا بوده است و در آثار خود به موارد استفاده و منع آن اشاره کرده است در آثار جالینوس نیز مطالب متنوعی در مورد حجامت برجا مانده است.

نکات حجامت

تمامی ‌بزرگان طب سنتی ایران از حجامت به عنوان یکی از ارکان مهم درمانی ذکــر کرده ‌اند. محــــمد زکریای رازی در کتاب «الحاوی» ، شیخ الرئیس ابوعلی سینا در کتاب «قانون در طب»، سید اسمـاعیل جرجانی در کتاب «ذخیره خوارزمشاهی» و عقیلی خراسانی در کتاب «خلاصه‌الحکمه فی مجـــمع الجوامع» به شـیــــــوه گسترده ‌ای پیرامون فواید حجامت و کاربرد آن در درمان صحبت کرده ‌اند و از حجامت برای درمان بیـــماری‌های فراگیر و مهمی ‌مانند سکته قلبی ، مالیخولیا، سردرد های میگرنی و بخشی از بیماری‌های پوستی بهره می‌گرفته‌اند.  با ظهور اسلام، حجامت مورد تأیید و تأکید فراوان پیامبر اکرم (ص) و امامان معصوم علیهم السلام قرار گرفت و بیش از 600 روایت در مورد حجامت جمع آوری شده است. پیامبر اکرم (ص) در روایتی که در نهج الفصاحه آمده، پنج چیز را از سنت های پیامبران الهی معرفی کرده اند که عبارتند از : حیاء، حلم، حجامت، مسواک و عطر زدن.در روایت دیگری امام علی علیه السلام می فرمایند: “ان الحجامه تصح البدن و تشد العقل.” بدرستی که حجامت بدن را سالم و عقل را نیرومند می گرداند .

رسول اکرم (صلی االله علیه و آله و سلم ) و ائمه‌اطهار علیهم السلام خود حجامت می‌کرده ‌اند و روش انجام آن را بیان فرموده‌اند و ویژگی‌‌های درمانی آن را برشمرده ‌اند. در این زمینه بیش از پانصد روایت مطرح است که در کتاب «حجامت از دیدگاه ‌اسلام» جمع آوری شده‌ است.

یکی از مهمترین روایاتی که در زمینه حجامت در منابع معتبر روایی ذکر شده و در ذیــــل آیه یک ســــوره‌ مبارکه «اسری» در تفسیر المیزان و برخی از تفاسیر دیگر آمده ‌است، حدیث زیر می‌باشد:  حضرت رسول اکرم(صلی االله علیه و آله و سلم) می‌فرمایند: «در شب معراج، وقتی که به آسمان هفتم صعود کردم، بر هیچ ملکی از ملائک گذر نکردم مگر اینکه گفتند یا محمد حجامت کن و امتت را به حجامت کردن امر بفرما». با یک چنین نگاه وسیع و عمـــیق و روش درمانی همه سونگـر است که «علــــم طـــب در کنــــــــار علم دیـــــن» قرار می گیرد که ( العلم علمان علم الابدان و علم الادیان) و بشرمی داند که خداوند اول طبیب است و آنگاه همه پیامبران مخصوصا خاتمشان رسول گرامی اسلام (ص) و سپس ائمه معصومین(ع). این طبیبان منتظر نمی مانند که جامعه بیمار شود و دســت نیاز به ســـوی او دراز کنـــند، قبل از بروز بیماری اقدام به پیشگیری دردهای جامعه می کنند. با تعلیم خداوندی انسان و درد او را می شناسند و کلیه عوامل حاکـــم و مؤثـــر بر او را می دانــند. لذا برخی از دستــــوراتش از جمله توصیه های طبی برای همه انسانها و همه زمانهاست. بعضی از دستوراتــش برای سنی خاص یا جنس خاص یا فرد خاص یا فصــــل خاص صادر می شود. مسلمانان با بهره گیری از این دستورات معصومین(ع)، برای رهایی خود از درد ورنج این سنت (حجامت کردن) رادستورالعملی راهگشا دانسته و از این سنت حسنه در طول اعصار و قرون استفاده نموده اند. در قرون اخیر هم گرچه درمان با حجامت دچار فراز و نشیب های زیادی گردیده وحتی مقاومت های زیادی برای به حاشیه راندن این نوع درمان و حتی تعطیل کردن آن شده است اما همچنان این راه و مسیر برای علاقمندان به این روش درمانی هموار بوده وروز به روز براستقبال از آن افزوده میگردد./

احادیث معصومین(ع) در مدح حجامت:  پیامبر اکرم (ص): «جبرئیل چندان مرا به انجام حجامت دعوت کرد که پنداشتم گویی حجامت واجب است.» پیامبرخدا(ص) : «اگر خون درونتان به جوش می آید، حجامت کنید، چرا که خون، گاه ممکن است دردرون شخص ، طغیان کند و وی را بکشد..». همچنین پیامبر خدا (ص) در کلام دیگر فرمودند : «درد، سه چیز است و درمان نیز سه چیز . اما درد  عبارت است از : خون ، تلخه و بلغم . درمان خون حجامت است، درمان بلغم ، حمام است و داروی تلخه نیز راه رفتن.» امام صادق (ع) فرمودند: «بهترین چیزی که با آن به مداوا می پردازید ، حجامت کردن ، دوا را بر بینی ریختن ، حمام نمودن و حقنه کردن ( وارد کردن داروی مایع از طریق رکتوم ) است.»  پیامبر (ص) فرمودند : «هر وقت خون یکی از شماها به جوش آمد ، حجامت کند ، که او را نمی کشد . سپس فرمود: کسی از اهل بیت خودم را نمی بینم که در آن اشکالی ببیند.»  حضرت علی (ع) فرمودند: «همانا حجامت بدن را سالم و عقل را استوار مینماید..»

پیامبر خدا (ص) فرمودند: «اگر در چیزی شفا باشد ، در تیغ حجام و در خوردن عسل است.»  امام رضا ( ع ) فرمودند: «باید حجامت کردن بعد از خوردن غذا صورت گیرد ، چونکه وقتی انسان سیر شد، سپس حجامت کرد، خون جمع شده و بیماری خارج می گردد و اگر با شکم گرسنه کسی حجامت کند، خون خارج می شود ولی بیماری ( در بدن ) باقی می ماند».

امام صادق (ع) فرمودند : «حجامت کردن در سر موجب شفا و بهبودی هفت بیماری است : جنون ، خوره ( جذام ) ، پیسی (کک و سفیدی در بدن )، خواب آلودگی ، درد دندان ، ضعف بینائی و سر درد شدید.». پیامبر(ص) فرمودند: «در حجامت کردن شفا و بهبودی از بیماری است.» امام صادق (ع) فرمودند:«پیامبرخدا (ص) سه گونه حجامت می کرد: یکی حجامت در سر که آنرا ” متقـدمه ” می نامید و یکی بین دو کتف که آنرا ” نافعه ” می نامید و یکی بین دو کفــل (ســــرین) و بالای ران که آنــــرا ” مغیثه ” می نامید».

رسول خدا (ص) فرمودند : «وقتی خون به هیجان آمد، حجامت کنید، چون خون وقتی به تردد و هیجان آمد، صاحبش را می کشد.» حضرت صادق (علیه السلام) فرمودند:«حجامت را در آخر روز بجا آورید.».

بهترین تغذیه بعد از حجامت  امام رضا علیه السلام در رساله‏ى ذهبیّه، فرمایش مفصّلى در مورد خوراک بعد از حجامت دارند که قسمتى از آن در این مقاله ذکر می شود: «پس از استحمام باید موضع فصد و حجامت را به وسیله‏ى پارچه‏ى کرکى یا ابریشمى یا دستمال نخى که لطیف و نرم باشد، بپوشانید. بعد یک حبه از تِریاق اکبر (نام یک داروى قدیم) به اندازه‏ى ماش میل کنید. پس از حجامت و فصد، آب میوه بنوشید و اگر میوه نیست، شربت بالنگ مصرف کنید و در جایى که این امکانات وجود ندارد، بالنگ را زیر دندان بگیرید و روى آن جرعه‏اى آب نیم ‏گرم بنوشید. اما در فصل سرما باید سکنجبین عسلى استفاده شود که این شربت شما را از بیمارى‏هاى خطرناک لقوه، برص، بهق و جذام به اراده‏ى خداوند ایمن خواهد داشت. همچنین سفارش مى‏کنم که پس از حجامت یا فصد، آب انار را با مکیدن آن بنوشید. مکیدن آب انار خون را زنده و تن را با نشاط خواهد ساخت. پس از حجامت و فصد ، از خوردن غذاهاى نمک‏دار تا مدت 3 ساعت بپرهیزید، چون اگر این پرهیز مراعات نشود، بعید نیست که انسان به بیمارى جرب دچار شود.».    امام حسن عسکرى‏ علیه السلام مى‏فرماید: « بعد از حجامت انار شیرین میل کنید، چون انار خون را آرام مى‏کند و آن را در مسیر خود صاف مى‏گرداند.». (طب الائمه(ع)، ص59 و بحارالانوار،ج62، ص123)

از حضرت امام على نقى (علیه السلام) منقول است که: «انار شیرین بعد از حجامت، خون را ساکن مى کند، خون اندرون را صاف مى کند.»

توصیه های قبل از حجامت

✅ حتما حتما قبل از حجامت کمر باید توسط روغن زیتون ماساژ داده شود ✅

1- با شکم گرسنه هیچ و قت حجامت نکنید. از مجموعه‏ احادیث و روایات برمى‏آید که حجامت باید در زمان سیرى انجام شود و انجام آن به هنگام گرسنگى مضرّ است. در این رابطه از امام صادق‏علیه السلام روایت شده که: « حجامت بعد از غذا خوردن باعث دفع عرق شده و قوّت ‏بخش بدن است».  همچنین ایشان فرموده اند: « از حجامت در حال گرسنگى بپرهیزید.» و نیز فرمودند: « بعد از خوردن طعام ، با حجامت خون جمع مى‏شود و بیمارى دفع مى‏گردد. اما اگر قبل از خوردن غذا حجامت انجام شود، خون دفع می شود، ولى بیمارى در بدن مى‏ماند.».

2- تاچندساعت قبل از حجامت سیگار و انواع دخانیات مصرف نشود.

3- یک ساعت قبل از حجامت شربت آب انار، انار، عسل و مایعات فرا وان بنو شید. تذ کر ( البته نوشیدن زیاد به آن معنی نیست که بیش از معمول نیاز بدن مصرف شود چرا که در روایت ها اثرات منفی زیاد نو شیدن برابر اثرات پرخوری غیر مایعات بیان شده است).

4- از با تجربه بودن شخصی که می خواهد شما را حجامت کند اطمینان داشته باشید.

5 – 24 ساعت قبل از حجامت نزدیکی ممنوع است.

6- خواندن آیه الکرسی و فرستادن صلوات قبل از حجامت مطلوب است.

7 – قبل از حجامت حتما عینک را از چشم بردارید.

تدابیر هنگام حجامت:

از آنجا که حجامت از جمله توصیه های دینی است، لذا مانند بسیاری دیگر از آداب مذهبی جهت دستیابی به نتیجه بهتر مستلزم رعایت آداب و اصولی می باشد که آن می پردازیم.

1- حجامت رو به قبله و به صورت چهار زانو انجام شود.

2- حجامت کننده و حجامت شونده با وضو باشند و حجامت را با نام خداوند آغاز کنند.

3- قبل از شروع حجامت حتماً آیه الکرسی تلاوت شود.

4- دعای شریفی که در خصوص حجامت از امام علی بن موسی الرضا (ع) وارد شده است .خوانده شود:«اَعوذ بِالّلهِ الکَریم فى حِجامَتى مِنَ العَین فِى الدَّم وَ مِن کُلّ سوءِ وَ الاَعلالِ وَ الاَسقام وَ الاَوجاع وَ الاَمراض وَ اَسئَلُکَ العافِیةَ وَ المُعافاة وَ الشِّفاءِ مِن کُلّ داء.» یعنى: « در حجامت خود به خداوند کریم پناه مى‏برم از خونریزى و از هر ناراحتی ، علت ، سختى‏ و درد و مرضی و (خداوندا) از تو عافیت و اسباب عافیت و شفاى از هر بیمارى‏ را طلب مى‏کنم».

5 – ذکر صلوات به هنگام حجامت فراموش نشود.

6- پزشک و بیمار هر دو به این نکته توجه داشته باشند که پزشک و عمل حجامت هر دو تنها وسیله ای برای شفای بیماری است. مسلماً شفای هر بیماری تنها به خواست و اراده خداوند متعالی انجام پذیر می باشد.

سفارشات بعد از حجامت:

1- بعد از انجام حجامت به فرد حجامت شونده تبریک گفته شود.

2- بعد از حجامت خوردن انار توصیه شده است. همچنین برای جبران ضعف احتمالی، نوشیدن شربتی از عسل در پس حجامت توصیه شده است.

3 – حداقل تا 12 ساعت پس از انجام حجامت جهت جلوگیری از عفونت زخم، استحمام ممنوع می باشد. 11- تا حدود 12 ساعت پس از انجام حجامت باید از خوردن ترشی، نمک و لبنیات پرهیز شود. 13- تا 12 ساعت بعد از حجامت نزدیکی صورت نگیرد.                

نگاه کردن به خون اول حجامت ـ بر طبق احادیث ـ مستحب و باعث روشنی و جلای چشم می شود.

سن مناسب برای انجام حجامت

در طب سنتی، برخی حکما ـ از قبیل بوعلی سینا و جرجانی ـ حجامت را از دو تا 60 سالگی تجویز نموده اند. اما در طب اسلامی شروع حجامت جهت پیشگیری، از چهار ماهگی تجویز شده است. در حدیثی از پیامبر اکرم (ص) که در کتب گوناگون ازجمله استبصار جلد 1 صفحه 84 ـ وارد شده است، ایشان به حجامت نقره در اطفال بالای چهار ماه به فاصله هر ماه یکبار توصیه نموده اند و آثار فراوانی برای آن ذکر نموده اند. همچنین در روایات اسلامی حدیثی مبنی بر عدم انجام حجامت در افراد کهنسال مشاهده نشده است . به عبارت دیگر حجامت محدودیت سنی ندارد .

حضرت امام رضا (ع) در رساله ذهبیه حجامت را در بالغین متناسب با سن تجویز نموده اند. مثلاً حجامت برای فرد 40 ساله هر 40 روز یک مرتبه و برای فرد 60 ساله هر 60 روز یک بار تجویز شده است. این فواصل برای پیشگیری از بیماری ها توسط حجامت می باشد و فواصل مناسب جهت حجامت فرد بیمار باید توسط پزشک معالج تجویز شود.

به تجربه ثابت شده است که حجامت در اطفال و کودکان موجب افزایش رشد قد و وزن، رفع لاغری، بی اشتهایی، ضعف ، تقویت سیستم ایمنی و دفاعی و بالاخره کاهش اختلالات رفتاری و بیقراری و پرخاشگری در ایشان می شود .  در کتب طب سنتی، جهت درمان زردی ( یرقان فیزیولوژیک ) چند خراش کوچک سطحی در لبه و پشت لاله گوش نوزاد تجویز شده است. در گذشته حجامت نقش واکسیناسیون فعلی را برای کودکان داشته است و مقاومت آنها در برابر بیماریها توسط حجامت زیاد می شده است. اطفالی که حجامت می شوند کمتر دچار عفونت و سرما خوردگی و بیماری می شوند و مقاومت بدن انها در مقایسه با اطفال و نو جوانان حجامت نشده بسیار بیشتر است.  رازی در کتاب « الجدری و الحصبه » از حجامت جهت واکسیناسیون افراد زیر 14 سال در برابر آبله نام برده است . عده ای نیز معتقدند حجامت در سنین بلوغ موجب کاهش پرخاشگری و سایر عوارض بلوغ می شود.

فصول مناسب جهت حجامت

امام رضا (ع): «فصل بهار روح زمان هاست و در این فصل خون به هیجان در می آید. لذا از قصد و حجامت در این فصل استفاده کن.»

امام صادق(ع): «حجامت کردن در ثلث اول فروردین ماه (آذر ماه رومی ) باعث صحت یک سال از بیماری هاست به اذن خداوند متعال». دراحادیث ائمه معصومین علیه السلام به خصوص امام رضا ( ع) از حجامت در ماه کانون اول رومی(دی ماه) نهی شده است. البته بیان این ترتیب بدین معنی نیست که حجامت در فصول زمستان بی فایده می باشد. بلکه موید تأثیر بهتر حجامت در ترتیب عنوان شده می باشد و چه بسا با تشخیص پزشک، حجامت حتی در دی ماه نیز در راستای درمان بیمار لازم تشخیص داده شده و تجویز شود. در این صورت نباید صدقه دادن ، تلاوت آیه الکرسی و صلوات فرستادن را از خاطر برد.

حجامت در چه روزهایی بیشتر توصیه شده است؟

تأثیر جاذبه ماه و خورشید بر روی جانداران از دیرباز مورد توجه دانشمندان و حکما بوده است. در برخی احادیث نیز بر حجامت در ایام پر فشار ماه که جاذبه و خورشید در حداکثر میزان است تأکید شده است. جاذبه ماه و خورشید همچنان که بر آب دریا تأثیر دارد و باعث جزر و مد آب می شود، همچنین بر ترکیبات موجود در خون انسان نیز موثر می باشد و امروزه این مسئله کاملاً به اثبات رسیده است.

امام رضا (ع): «خون در افزایش هلال ماه افزایش می یابد و در کاهش هلال کاهش می یابد. »

رسول اکرم(ص): «هر کس روز سه شنبه هفدهم یا نوزدهم یا بیست و یکم ماه قمری حجامت کند، شفای بیماری یکسال او خواهد بود.»

در روایت دیگری هفتم ماه حزیران رومی ( تیرماه ) برای حجامت توصیه شده است. با توجه به روایات مختلف و متعدد، حجامت در روزهای هفتم، چهاردهم، هفدهم، نوزدهم و بیست و یکم ماه قمری به عنوان بهترین روزها تأکید شده است.  با توجه به روایات مختلف و تطبیق آن با تأثیر جاذبه ماه می توان چنین نتیجه گرفت که دهه دوم هر ماه قمری برای حجامت بهتر از سایر ایام ماه است.

احادیث و روایات فراوانی پیرامون حجامت در هفته وجود دارد و برخی روزها هفته برای حجامت توصیه بیشتری شده اند. آنچه در احایث مختلف وجود دارد استحباب حجامت در روز دوشنبه و پنجشنبه و نهی آن در روز جمعه می باشد .ذکر این نکته مجدداً لازم است درصورتی که وضعیت بیمار وخیم و اضطراری برای حجامت وجود داشته باشد بر طبق روایات معصومین بادادن صدقه و تلاوت آیه الکرسی و ذکر صلوات، حتی در روز جمعه نیز می توان حجامت نمود. ساعات مناسب جهت انجام حجامت: بهترین ساعات روز برای حجامت ساعت دوم و سوم پس از طلوع خورشید و ساعات نزدیک به غروب می باشد.

حجامت برای چه کسانی مفید است؟

همانطورکه از احادیث متواتر مشخص است و تجربه و تحقیقات نیز آنرا به اثبات رسانده است یکی ازمهمترین اثرات حجامت تاثیردرپیشگیری از بیماری هاست و تقدم پیشگیری بردرمان برهمگان مبرهن و آشکار است. مشاهدات پزشکان مجرب عضو (موسسه تحقیقات حجامت ایران) موید این مطلب است که سالمندانی که به طور مرتب جهت پیشگیری از بیماریها حجامت شده اند، دارای سیستم های درونی سالم تری نسبت به سایر افراد می باشند. البته تحقیق علمی و دقیقی به صورت گذشته نگر بر روی این افراد انجام نشده است. همانگونه که پیشتر نیز گفتیم پیامبر اسلام (ص) فرموده اند که حجامت در روز سه شنبه هفدهم، نوزدهم و یا بیست یکم ماه قمری صحت بخش بیماری یک سال است. مشابه این حدیث ـ که بر بعد پیشگیری حجامت تأکید دارد به گونه های مختلف از معصومین (ع) به طور متواتر و فراوان در کتب معتبر روایی موجود می باشد. در حدیث معراج نیز آمده است؛ (یا محمد! احتجم و امر امتک بالحجامه)، یعنی ای محمد(ص) حجامت کن و امتت را به حجامت امر کن. با توجه به این حدیث شریف نیز در می یابیم که حجامت برای همه امت پیامبر (ص) توصیه شده است، نه فقط بیماران.

چه افرادی را نباید حجامت نمود؟

حجامت پیشگیرانه خطر آفرین نیست و با رعایت اصول صحیح می توان آن را حداقل سالی دو مرتبه در فصل بهار و پاییز انجام داد. ولی حجامت به منظور درمان حتما باید توسط متخصصین این امر صورت گیرد. اگر حجامت توسط افراد ناآگاه و غیر مطلع انجام شود ممکن است نه تنها موجب درمان نگردد، بلکه مشکلاتی را نیز برای بیمار ایجاد کند. تجربه نشان داده است که برای افراد ذیل نبایدحجامت انجام شود:

1- افرادی که طبق تعریف طب سنتی در گروه بلغمی مزاجها قرار می گیرند. در این افراد ابتدا باید غلبه بلغم را با برنامه غذایی و تجویز مسهل رفع نموده و سپس حجامت انجام داد.

2- زنان باردار تا پایان ماه چهارم حاملگی ( تشکیل کامل جنین ).

3-حجامت زنان در ایام عادت ماهانه به خصوص در اواخر عادت ممکن است موجب افت شدید فشار خون ومشکلات دیگر شود.

4- افراد دچار مشکلات انعقادی مثل کمبود پلاکت و هموفیلی.

5-  عده ای از پزشکان معتقدند که در افراد دچار فشار خون خیلی بالا ابتدا باید فشار خون را کنترل نمود و سپس اقدام به حجامت کرد. اما عده ای دیگر از پزشکان نیز معتقدند که حجامت این افراد هیچ مانع و خطری ندارد و حجامت را باعث تعدیل فشار خون این افراد می دانند.

منابع:

طب الائمه ابن بسطام.

بحارالانوار.

دانشنامه احادیث پزشکی ج1 و2، محمدی ری شهری.

چهل حدیث طبی، ج2، مصطفی لبیکی.

مجله دین وسلامت، دوره اول، ش1، س92.

ویکی پدیا، دانشنامه آزاد.

سایت تبیان، بخش سلامت.