فشارخون یا بیماری خاموش؟
مقدمه:
فشار خون یکی از علائم اصلی حیات است، هنگامی که سرخرگ‌های بزرگ، قابلیت ارتجاع و استحکام طبیعی خود را از دست بدهند و عروق کوچک نیز باریکتر شوند، فشار خون بالا می‌رود که به آن اصطلاحا پرفشاری خون می گویند. پرفشاری خون در یکی از دو گروه پرفشاری اولیه یا پرفشاری ثانویه قرار می‌گیرد. حدود ۹۰ تا ۹۵ درصد از موارد از نوع پرفشاری اولیه هستند و این بدان معناست که هیچ علائمی از خود بروز نمی دهد و هیچ دلیل پزشکی مشخصی هم برای آن وجود ندارد.
5 تا ۱۰ درصد دیگر از نوع پرفشاری ثانویه هستند که شرایط تأثیرگذار بر کلیه‌ها، شریان‌ها، قلب یا دستگاه غده درون‌ریز باعث ایجاد آن می‌شوند این نوع فشارخون چون با درد وعلائم همراه است بهتر قابل تشخیص است. فشار خون بالا گاهی کشنده بی‌سر و صدا نامیده می‌شود ، زیرا تا مراحل انتهایی اکثرا هیچ علامتی ندارد. فشارخون به طور طبیعی در اثر استرس و فعالیت بدنی بالا می‌رود، اما فردی که دچار بیماری فشارخون بالا است، به هنگام استراحت نیز فشار خونش بالاتر از حد طبیعی است. فشار خون بالا اگر چه حدومرزی را از لحاظ سن و جنسیت نمی شناسد اما در افراد مسن بسیار شایع است. افراد مسن بالای 60سال تقریبا در حدود یک نفر از هر چهار نفر از فشار خون بالا رنج می برند. در سنین جوان‌تر، مردان بیشتر از زنان در معرض فشار خون هستند. ولی در سنین بالاتر در زنان بیشتر از مردان دیده می‌شود. به طور کلی با افزایش سن خطر ابتلا افزایش می‌یابد.
تعریف فشارخون: فشار خون بالا یا پرفشاری خون به انگلیسی Hypertension) ) که گاهی به آن پرفشاری شریانی می گویند، یک بیماری مزمن ولی خاموش است که در آن فشار خون در شریان‌ها بالا می‌رود. به دنبال این افزایش فشار، قلب باید برای حفظ گردش خون در رگ‌های خونی شدیدتر از حالت طبیعی فعالیت کند. فشار خون بالا یا پرفشاری خون زمانی روی می دهد که فشار خون تا سطح خطرناکی افزایش یابد. اندازه گیری فشار خون در واقع میزان خون عبوری از رگ های خونی و میزان مقاومت رگ ها در برابر خون در حین ضربان قلب را محاسبه می کند. شریان های باریک مقاومت را افزایش می دهند. هرچه شریان ها باریک تر باشد، فشار خون بیشتر می شود. افزایش فشار در طولانی مدت می تواند باعث ایجاد مشکلاتی در سلامتی از جمله بیماری های قلبی شود.
انواع فشار خون:
فشار خون شامل دو مقیاس: الف) فشار خون حداکثری و ب) فشارخون حداقلی است. به فشارخون حداکثری(یا حداکثر فشار خون)، سیستولی(یا انقباضی) وبه فشار خون حداقلی(یا حداقل فشار خون)، دیاستولی (یا استراحتی) می گویند که وابسته به انقباض (سیستول) یا استراحت (دیاستول) ماهیچه قلب بین ضربان‌ها می‌باشند. بر اساس آخرین استاندارد بهداشتی، فشارخون در حالت استراحت، فشار خون طبیعیِ سیستولی (یا حداکثر فشار خون) بین ۹۰تا ۱۱۹میلیمتر جیوه و فشار خون طبیعی دیاستولی (یا حداقل فشار خون) بین ۶۰ تا ۸۰ میلیمتر جیوه است. و اگر فرد دارای فشار خون ۱۲۰_۱۲۹ میلیمتر جیوه سیستول و زیر ۸۰ دیاستول باشد فرد دارای فشار خون افزایش یافته میباشد (مرحله پیش فشار خونی) در صورتی که فشار خون به‌طور مزمن برابر یا بیش از ۱۳۰ بر روی ۸۰ میلیمتر جیوه باشد، فرد در مرحله یک پر فشاری خون قرار دارد و اگر فشار خون بیشتر از۱۴۰میلی متر جیوه سیستول یا ۹۰ دیاستول باشد از مرحله دو فشار خون بالا رنج میبرد.
مضرات فشارخون:
نزدیک به ۵۰ درصد از مبتلایان به فشار خون از بیماری خود مطلع نیستند و بسیاری از بیماران به صورت تصادفی از فشار خون خود با خبر می‌شوند. درصد زیادی از بیماران مبتلا به فشار خون، بیماری خود را کنترل نمی‌کنند. در اکثر موارد فشارخون هیچ علایمی از خود بروز نمی دهد اما در برخی موارد بالا رفتن فشار خون باعث خون‌ریزی مغزی می‌شود. پرفشاری خون عامل خطر عمده در سکته مغزی، سکته قلبی (حملات قلبی)، نارسایی قلب، آنوریسم‌های شریانی (به عنوان مثال، آنوریسم آئورت)، بیماری شریان‌های پیرامونی و دلیل بیماری‌های مزمن کلیه است. حتی افزایش خفیف فشار خون شریانی نیز با کاهش امید به زندگی مرتبط است. نتایج یک تحقیق بین‌المللی دربارهٔ تأثیر تغذیه در مرگ ناشی از بیماری‌های قلبی-متابولیک (بیماری‌های قلبی و عروقی و دیابت و سکته‌های مغزی) در ۲۰ کشور خاورمیانه و شمال آفریقا نشان می‌دهد که فشار خون مهم‌ترین عامل مرگ در اثر این بیماریها در تمام این کشورها است. در تمام این کشورها، بیماری‌های قلبی-متابولیک عامل ،۴۳ درصد از مرگ‌های زودرس (زیر هفتاد سال) بوده‌است. در ایران نیز فشار خون بالا (بالای ۱۱۵) مهم‌ترین عامل خطرساز و باعث مرگ دو هزار و ۳۵ نفر در ازای هر یک میلیون نفر جمعیت است.
طبقه‌بندی افراد مبتلا به فشارخون:
فشارخون سن وسال نمی شناسد وبه سنین خاصی هم تعلق ندارد بلکه تمام افراد در صورت عدم رعایت تدابیر تغذیه ای و بهداشتی ممکن است در معرض پرفشاری خون باشند وباید مراقبت در همه حال صورت بگیرد. اما اینکه گروههای سنی مختلف چند درصد در معرض این بیماری باشند در ادامه بیان خواهیم کرد.
1- فشار خون در نوزادان و اطفال: پرفشاری خون در نوزادان نادر بوده و در حدود ۰٫۲ تا ۳ درصد از نوزادان را شامل می‌شود. فشار خون نوزادان سالم به‌طور منظم اندازه‌گیری نمی‌شود. پرفشاری خون در نوزادانِ پر خطر، شایع تر است. عوامل گوناگونی نظیر سن بارداری، سنِ پس از لقاح و وزن تولد باید در هنگام تشخیص فشار خون طبیعی در یک نوزاد در نظر گرفته شوند.
2- پرفشاری خون در کودکان و نوجوانان کاملاً شایع بوده (۲ تا ۹ درصد بسته به سن، جنسیت و قومیت) و با خطرات طولانی مدتِ بیماری مرتبط است. در این مورد توصیه می‌شود که فشار خون کودکان بالای ۳ سال به‌طور منظم اندازه‌گیری شود. پیش از تشخیص پرفشاری خون در یک کودک، فشار خون بالای او در معاینات مکرر نشان داده می‌شود. در دوران کودکی، فشار خون با افزایش سن بالا می‌رود و پرفشاری خون در کودکان به صورت فشار خون سیستولی یا دیاستولیِ متوسط و در سه یا بیش از سه مورد برابر یا بیش از ۹۵ درصد بالای میزان متناسب با جنسیت، سن و قدِ کودک است. پیش پرفشاری خون در کودکان به عنوان فشار خون سیستولی یا دیاستولی متوسط تعریف می‌شود که برابر با بیش از ۹۰ درصد، اما کمتر از ۹۵ درصد بالای میزان متناسب با شرایط کودک است. در مورد نوجوانان، پیشنهاد می‌شود که برای تشخیص و طبقه‌بندی پرفشاری خون یا پیش پرفشاری خون از معیارهای مربوط به افراد بالغ استفاده شود.
3- فشارخون در افراد بالغ: از ۱۸ سال به بالا، پرفشاری خونشان با اندازه‌گیری فشار خون سیستولی یا دیاستولی که به‌طور مزمن بالاتر از مقدار طبیعی مجاز (یعنی فشار سیستولی ۱۲۹ میلیمتر جیوه و فشار دیاستولی ۷۹ میلیمتر جیوه) باشد تعیین می‌شود.
علائم و نشانه‌های فشارخون:
پرفشاری خون به ندرت علائمی از خود نشان می‌دهد و تشخیص آن معمولاً از طریق آزمایش، یا در حین درمان یک بیماری دیگر صورت می‌گیرد. برخی افراد مبتلا به فشار خون بالا، دارای علائمی نظیر سردرد (به ویژه در پشت سر و در هنگام صبح) و همچنین احساس سبکی سر، تهوع، وزوز گوش (به‌صورت همهمه یا سوت کشیدن)، تاری دید یا غش کردن می‌باشند. در آزمایش بالینی در صورت تشخیص رتینوپاتی ناشی از پرفشاری خون در معاینهٔ تهِ چشم از طریق افتالموسکوپی (مشاهدهٔ پشت چشم)، وجود پرفشاری خون مشکوک خواهد بود.
شدتِ تغییرات رتینوپاتی ناشی از پرفشاری خون به درجات ۱ تا ۴ تقسیم می‌شود، اما تشخیص انواع خفیف ترِ آن می‌تواند مشکل باشد. نتایج افتالموسکوپی می‌تواند بیانگر مدت ابتلای فرد به پرفشاری خون نیز باشد.
برخی دیگر از نشانه‌ها و علائم می‌توانند نشانگر پرفشاری خون ثانویه باشند که همان پرفشاری خونِ ناشی از دلیل مشخصی نظیر بیماری‌های کلیوی یا بیماری‌های غده درون‌ریز میباشد. به عنوان مثال، چاقی سینه و شکم، عدم تحمل گلوکز، صورت ماه (یک نشانهٔ بیماری که صورت فرد گرد و پف کرده می‌شود)، «قوز بوفالو» و ترک‌های کبود نشانگر وجود سندرم کوشینگ می‌باشند.
بیماری تیروئید و آکرومگالی نیز می‌توانند با علائم و نشانه‌های مشخص باعث بروز پرفشاری خون شوند. سر و صدای شکمی می‌تواند نشانهٔ تنگی شریان کلیه (تنگی شریان‌های تغذیه‌کنندهٔ کلیه‌ها) باشد. کاهش فشار خون در پاها یا کندی یا توقف ضربان شریان‌های ران می‌تواند نشانهٔ تنگی شریان آئورت (تنگی شریان آئورت اندکی پس از جدا شدن از قلب) باشد. در پرفشاری خونی که به‌طور عمده با سردرد، لرزش، رنگ پریدگی و تعرق زیاد تغییر می‌کند، باید به وجود فئوکروموسیتوما مشکوک بود.
عوامل کاهنده فشارخون:
عواملی که در روش زندگی منجر به کاهش فشار خون می‌شوند عبارتند از:
**کاهش مصرف نمک در رژیم غذایی. (البته مراد در اینجا نمک بازاری است که دارای ید شیمیایی است وگرنه مصرف نمک طبیعی بر اساس تجربیات حکمای طب سنتی و اسلامی که تا کنون بدست آمده نه تنها برای فشارخون مضر نیست بلکه مفید هم است. نظر مولف).
** افزایش مصرف میوه و فرآورده‌های کم چرب.
** روش‌های تغذیه‌ای جهت توقف پرفشاری خون.
** ورزش و کاهش وزن.
** کاهش مصرف الکل و…
علل ایجاد فشار خون بالا:
علل بروز این بیماری هنوز به طور کامل شناخته نشده است ولی برخی از عواملی که فرد را مستعد ابتلا به فشار خون می کنند عبارتد از:
1- سن بالای ۶۰ سال با افزایش سن احتمال بروز فشار خون افزایش می یابد.
۲- چاقی و اضافه وزن.
۳- سیگار کشیدن.
۴- مصرف الکل.
۵- رژیم غذایی حاوی نمک زیاد یا چربی اشباع شده و عدم مصرف میوه و سبزی.
۶ – کم تحرکی و نداشتن فعالیت بدنی کافی.
7- استرس
۸- عوامل ژنتیکی، اگر یکی از والدین و یا هر دو دچار فشار خون بالا باشند، خطر ابتلای فرد به فشار خون بیشتر است.
9- مصرف قرصهای ضد حاملگی ، استروییدها و بعضی از انواع داروهای مهارکننده اشتها.
۱۰- پشت میزنشینی.
۱۱- نژاد : سفید پوستان ونژاد هندواروپایی بیشتر دچار افزایش فشار خون می شوند.
پیشگیری از بیماری فشارخون:
۱- کنترل وزن ، کم کردن حتی یک کیلوگرم از وزن برای کنترل فشار خون مفید است.
۲ – انجام ورزش مرتب، ۳۰ دقیقه ورزش در هر روز بهترین راه مبارزه با پرفشاری خون است.
3-کم کردن مصرف نمک بازاری و غذاهای پرچرب.
4- داشتن رژیم غذایی حاوی میوه و سبزیجات ، لبنیات کم‌چرب و غذاهای حاوی پتاسیم نظیر دانه‌های سبوس‌دار و خشکبار استفاده کنید.
۵–عدم مصرف سیگار و مشروبات الکلی.
۶- اندازه گیری فشار خون حداقل هر شش ماه یک بار.
7- زنان باردار باید مرتب برای معاینه پیش از زایمان به پایگاه های بهداشتی درمان و خانه بهداشت مراجعه کنند تا کارشناسان بهداشت بتواند به پرفشاری احتمالی خون پی ببرد و به موقع کنترل کنند.
۸- در خانم هایی که قرصهای پیشگیری از بارداری استفاده می کنند باید فشار خون خود را مرتب کنترل نمایند.
۹- پرهیز از مصرف سوسیس، کالباس، کنسرو گوشت، برگرها و سایر فرآورده‌های گوشتی به علت دارا بودن مقادیر بالای سدیم و همچنین پرهیز از سبزی‌های کنسروشده در آب نمک، زیتون شور، چیپس و سایر تنقلات شور.
۱۰- مواد حاوی کافئین از قبیل قهوه ، چای ، نوشابه‌های کولا و شکلات، سبب افزایش فشارخون می‌شوند و باید در حد اعتدال مصرف شوند.
۱۱- اجتناب از مصرف غذاهای سرخ کرده یا غذاهایی که در درجه ی حرارت‌های بسیار بالا و یا با مدت زمان طولانی تهیه می شوند، و عدم استفاده ی چند باره از روغن‌های آشپزی.
۱۲- استفاده از گوشت سفید به جای گوشت‌های قرمز.
13- کنترل استرس ، زیرا یکی از عوامل بالا بردن فشار خون که بسیار سریع هم عمل می کند، استرس و عصبانیت است.
۱۴- استراحت به میزان کافی هر روز زیرا کار کردن بی وقفه بیشترین فشار را بر سلامتی فرد وارد خواهد کرد ۱۵- انجام ورزش‌هایی مثل پیاده روی، شنا، دوچرخه سواری برای پایین آوردن فشار خون مفید هستند بنابراین حداقل ۳ بار در هفته و هر بار حداقل ۳۰ دقیقه باید ورزش کرد.
درمان فشارخون در پزشکی نوین:
درمان فشارخون بالا معمولا به دو روش صورت می گیرد. روش اول، روش پیشگیری است و روش دوم روش دارویی که به اجمال توضیحاتی پیرامون این دو روش ارائه می دهیم.
الف) روش پیشگیری: اولین نوع درمان پرفشاری خون همان تغییرات پیشگیرانهٔ روش زندگی است و شامل تغییر رژیم غذایی، ورزش و کاهش وزن است. نکات دیگری که جهت پیشگیری از ابتلاء به فشار خون توصیه می شود عبارتند از:
# اجتناب از هرگونه مصرف تنباکو (سیگارت و قلیان و غیره) و مواد مخدر.
##حفظ وزن طبیعی بدن (به عنوان مثال، شاخص توده بدن: ۲۰ تا ۲۵ کیلوگرم بر متر مربع).
##کاهش مصرف نمک در رژیم غذایی تا زیر ۱۰۰ میلی مولار در روز (زیر ۶ گرم نمک طعام یا زیر ۲٫۴ گرم سدیم در روز).
##انجام منظم ورزش‌های ایروبیک نظیر تند راه رفتن (تا ۳۰ دقیقه در روز، اکثر روزهای هفته).
##محدود کردن مصرف الکل؛ حداکثر ۳ واحد در روز برای مردان و دو واحد برای زنان.
## مصرف زیاد میوه و سبزیجات (به عنوان مثال، حداقل ۵ وعده در روز).
## مصرف نکردن چای و شکلات
## مصرف عرقیات گیاهی و دم کردنی‌های خانگی مثل گل گاوزبان، چای سبز و عناب و…
ب) روش دارویی: درمان دارویی غالباً برای افرادی که تغییر روش زندگی در آنها بی تأثیر بوده یا کافی نبوده‌است، ضروری است. اگر پرفشاری خون به قدری بالا باشد که نیاز به استفاده از دارو باشد، باز هم تغییر روش زندگی نیز همچنان توصیه می‌شود. چندین گروه از داروها، که به‌طور کلی به آنها داروهای ضد فشار خون می‌گویند، امروزه برای درمان پرفشاری خون تجویز می شوند. در هنگام تجویز دارو، بیماری قلبی-عروقی فرد (از جمله، خطر آنفارکتوس میوکارد و سکته) و فشار خون در نظر گرفته می‌شوند.
درمان فشارخون در طب سنتی:
طب سنتی درمان فشارخون بالا را با مصرف گیاهان دارویی و داروهای گیاهی که به مراتب خطر و ضررشان کمتر از داروهای شیمیایی است به بیماران توصیه می کند. از جمله گیاهان مفیدی که در درمان این بیماری کاربرد دارند عبارتند از:
سیر: عصاره سیر به دلیل داشتن اثرات شبه پروستاگلاندینی سبب کاهش مقاومت عروق، وازودیلاسیون عروق محیطی و در نتیجه کاهش فشار خون می‌شود. به نظر می‌رسد عصاره سیر با القای هایپرپلاریزاسیون، بازشدن کانال‌های پتاسیم و بسته شدن کانال‌های کلسیم سبب گشاد شدن عروق محیطی شده و نهایتاً فشار خون را کاهش می‌دهد. عصاره این گیاه با افزایش تولید نیتریک اکسید موجب گشاد شدن عروق و کاهش فشار خون می‌گردد. توانایی سیر در کاهش فشار خون ممکن است به دلیل داشتن ترکیبات شیمیایی آدنوزینی یا توانایی آن در مهار آنزیم آدنوزین دآمیناز (آنزیم تخریب‌کننده آدنوزین به اینوزین) و در نتیجه تقویت اثرات آدنوزین بر قلب باشد. آدنوزین از مسیرهای متعددی از قبیل بهبود جریان بافتی و اثرات ضد التهابی موجب کاهش آسیب ایسکمی بر قلب می‌شود.
لیموترش:
ترکیبات ترپنی موجود در اسانس لیموترش از جمله لیمونن سبب کاهش فشار خون می‌شوند. لیمونن و متابولیتهای آن خاصیت گشادکنندگی عروق داشته و از این طریق نیز سبب کاهش فشار خون می‌شوند. اسانس لیموترش با داشتن ترکیباتی مانند سیترال، لیمونن و لینالول فعالیت آنتی‌اکسیدانی داشته و از این رو با جلوگیری از اکسیداسیون “LDL” از تشکیل پلاک در دیواره عروق و در نتیجه از بروز بیماری‌های قلبی عروقی و فشار خون جلوگیری می‌نماید.
برگ زیتون: دم کرده برگ زیتون، فشار خون را پایین می‌آورد. ۲۰ عدد برگ زیتون را داخل ۳۰۰ گرم آب ریخته و آن را به مدت ۱۵ دقیقه بجوشانید؛ سپس کمی قند به آن اضافه کنید و روزانه یک فنجان از آن را بنوشید.
تخم کرفس: تخم کرفس در طول قرن‌ها، در سراسر جهان کاربردهای دارویی داشته‌است. تخم کرفس در کاهش شدید فشارخون نقش دارد. برای تهیه چای از تخم کرفس، مقداری آب جوش روی یک قاشق چای‌خوری از تخم تازه کوبیده شده بریزید و باید به مدت ۱۰ تا ۲۰ دقیقه خوب دم بکشد. روزی ۲ فنجان میل کنید. (منع مصرف در زمان بارداری و شیردهی)
جوانه گندم:
جوانه گندم به دلیل داشتن پتاسیم و منیزیم زیاد باعث کاهش فشارخون بالا می‌شود.
علاوه بر موارد فوق، مصرف کاهو بدون سس، گریپ فوروت، مخلوط زرشک و عناب، گیاه سداب، کرفس، شنبلیله، کنگرخوراکی، ترخون، تخم خیار، تخم کاسنی، تخم خرفه، تخم گشنیز، سیب درختی، انارشیرین، انگورشیرین و… جهت پیشگیری و کنترل فشارخون توصیه می شود. همچنین در طب سنتی برای درمان اورژانسی فشارخون راهکارهایی ارائه شده که اهم آنها عبارتند از:
1- فشاردادن بین انگشت شصت و سبابه بین3 تا 4دقیقه.
2- سوزن زدن به نوک تمامی انگشتان و خارج کردن چند قطره خون.
3- جویدن 7تا21عدد سیاهدانه جهت کاهش سریع فشارخون.
پرهیزات:
افرادی که از فشار خون بالا رنج می‌برند باید از خوردن غذاهایی مانند: سوسیس، کالباس، کنسرو گوشت، ماهی دودی یا کنسرو شده، ماهی کوسه، گوشت گاو، تخم مرغ، کوکو، خیارشور، نمک سودها، چای وقهوه، قندوشکرسفید، شکلات، کاکائو، نسکافه، هویج فرنگی، فندق، بامجان، اسفناج، نوشابه و دوغ گازدار، آب میوه های بازاری، سس‌ها و کنسرو لوبیا که سرشار از سدیم هستند، بالا وپایین رفتن از پله و نردبان، غم و اندوه، عصبانیت، جوش زدن، نزاع و درگیری،پرهیز کنند.
در طبخ به جای کره و روغن جامد نباتی بهتر است از روغن زیتون، سویا و کانولا استفاده کرد. مواد حاوی کافئین از قبیل قهوه، نوشابه‌های کولا و شکلات سبب افزایش فشار خون می‌شوند و باید در حد اعتدال مصرف شوند. ورزش هايي نظير شنا و پياده روي سريع ( نيم ساعت ) و ايروبيك و تقويت عضلانى در صورتي كه هر روز مرتب انجام شوند سبب كاهش پنج تا ١٥ ميلي متر فشار خون سيستوليك مى گردند. گرم كردن قبل از ورزش توصيه مى شود به‌طور مثال ده دقيقه راه رفتن ارام روي تريدميل سپس راه رفتن تندمفيد است . این توصیه هم در پزشکی و هم در طب سنتی مورد توجه است.
نتیجه گیری:
از آنجایی که در تمامی بیماریها پیشگیری همیشه بهتر از درمان است. فشارخون بالاهم از این قضیه مستثنی نیست و همه علوم طبی چه پزشکی معاصر، چه طب سنتی و چه طب اسلامی اولین راهکار رهایی از این بیماری را پیشگیری میدانند و بهترین راهکار پیشگیری را هم اصلاح سبک زندگی و استفاده از تغذیه درست وسالم توصیه می کنند. در صورتی که فرد پیشگیری نکند و بیمار شود ممکن است که شیوع بیماری آغازی برای ناتوانی همیشگی باشد. درمان بیماری اگر چه ممکن است اما مدتها طول می کشد تا فرد دوباره سلامتی جسم وجان خود را به دست آورد و مدتها باید آماج آلام و رنج ها و دردها را به جان بخرد. پس بیایید با عمل به این توصیه ها قدر سلامتی خود را قبل از مبتلا شدن به بیماری بدانیم و خدا را به خاطرسلامتی خودمان شاکر باشیم.